PARAMASASTRA (Panulisan baku lan boten baku)
1. Bebuka
Basa
Jawi ing wekdal samangke nembe ‘naik daun’, amargi dados wucalan muatan lokal
ing SD dumugi SMA/SMK/MA ing tigang propinsi inggih punika Jawa Tengah, Jawa
Timur lan DIY. Basa Jawi dipunlebetaken kurikulum, dipunajab supados para siswa
saged wicantenan ing basa Jawi langkung-langkung basa krama, luhur bebudenipun,
lan nguri-uri kabudayan saha kasusastran Jawi. Pamulangan basa Jawi ing tingkat
SMA/SMK/MA punika taksih enggal, nanging pamulangan basa Jawi ing tingkat SD
tuwin SMP sampun dangu.
Pamulangan
basa Jawi ing samangke wonten kalih kaprigelan inggih punika kaprigelan ing
babagan basa lan ing babagan sastra. Pamulangan ing babagan kaprigelan basa ngangge pendekatan komunikatif lan
ing babagan kaprigelan sastra pendekatanipun apresiatif. Dados lare boten sinau
teori basa lan sastra ingkang jlimet.
Ngrembag
pamulangan basa, wonten kahanan ingkang nrenyuhaken, inggih punika bab
panulisan ejaan basa Jawi. Amargi ngantos samenika kula taksih menangi
lare ingkang boten saged bentenaken panulisan a jejeg utawi a miring lan
sanes-sanesipun.. Tuladhanipun menawi lare dipun dikte utawi kapurih ngarang,
umpaminipun diutus nulis tembung suka, kathahipun dipuntulis suko.
Arta dados arto, lunga dados lungo,
aja dados ojo, kok- kapakake dados kok kapakake, kok
leran-leren dados kokleran-leren, ragade dados ragate,
arep dados areb, lair dados lahir, nglungguhi dados nglunggui,
lan sapanunggalanipun.
Menawi
kita kedah migunakaken basa Indonesia kanthi EYD ingkang leres, semanten ugi
kita kedah migunakaken basa Jawi kanthi EYD ingkang leres. Kula kinten, perlu
malih anggenipun para dwija maringi wucalan panulisan baku basa Jawi, saingga
lare saged ngertos pundi ingkang leres lan lepat. Salajengipun lare diparingi
gladhen murih boten kesupen anggenipun ngangge Ejaan Bahasa Jawa Yang
Disempurnakan, saingga saged ngembangaken kaprigelan nyerat (Menulis).
Lelandhesan
kasunyatan kasebut ing nginggil, ing kalodhangan punika kula badhe ngaturaken
bab paramasastra, mliginipun bab panulisan ejaan basa Jawi.
Ing wekdal samangke, ilmu
basa punika sampun majeng sanget. Semanten ugi basa Jawi. Ing kalodhangan
punika kula kumawani nyerat bab Paramasastra, mliginipun paramasastra enggal,
inggih punika paramasastra ingkang sampun dipunjumbuhaken kaliyan ilmu bahasa
modern. Namung, sinaosa paramasastra gagrag enggal, boten ateges lajeng nilar
pranatan ingkang sampun nate wonten ing basa Jawi. Upaminipun, istilah kados
dene ater-ater, panambang lan seselan tasih kaserat.
Paramasastra (tata bahasa)
inggih punika sinau serat utawi ngelmu ingkang edi peni. Cakupan bab-bab
ingkang dipunrembag paramasastra inggih punika widyaswara (fonologi),
widyatembung (morfologi), widyaukara (sintaksis), widyamakna (semantik).
2. Widyaswara (Fonologi)
Widyaswara saking
tembung widya lan swara. Widya tegesipun ‘ngelmu’, swara tegesipun ‘uni’. Dados
widyaswara inggih punika perangan paramasastra ingkang ngrembag lan nyinau bab
swara utawi uni. Swara utawi uni ingkang dipunsinau inggih punika swara ingkang
saged mbentenaken teges (distingtif ‘pembeda arti’). Tuladha:
(1). Soto ¬ ® sotho
(2). Wedi ¬ ® wedhi
(3). saba ¬ ® sapa
(4). tuma ¬ ® tuwa
(5). kudu ¬ ® kuru
Samangke
taksih kathah para siswa ingkang dereng mangertos kadospudi anggenipun
3. Widyatembung (Morfologi)
4. Widyaukara (Sintaksis)
5. Widyamakna (Semantik)
Widyamakna
saking tembung widya lan makna. Widya tegesipun ‘ngelmu’, dene makna tegesipun
‘teges (arti). Dados widyamakna inggih punika perangan ngelmu basa ingkang
nyinau bab teges. Teges ingkang dipunrembag inggih punika teges ing tembung,
frasa, lan ukara. Widyamakna nyinau bab sinonim, homonim, homofon, homograf,
antonim.
5.1 Sinonim
Sinonim
inggih punika kalih tembung utawi langkung ingkang wujud lan panyeratipun
benten nanging gadhah teges ingkang sami utawi mirip. Tuladha:
1). Sinonim ing ukara
(1a) Aku wis maca buku kuwi.
(1b) Buku kuwi wis takwaca.
(2a) Darmi nyapu kebon.
(2b) Kebon disapu Darmi.
Ukara kasebat sami
kekajenganipun, nanging boten sami persis tegesipun, amargi ukara ing (1a),
(2a) awujud ukara tanduk, dene ukara ing (1b) lan (2b) kalebet ukara tanggap.
2). Sinonim ing frasa
(1a) Bocah pinter kuwi.
(1b) Bocah sing pinter kuwi.
(2a) wong tuwa
(2b) bapa biyung
Frasa
ing (1a) lan (2a) tegesipun sami persis kaliyan frasa ing (1b) lan (2b).
3). Sinonim ing tembung
(1)
jeneng lan aran
(2)
cepet lan rikat
(3)
langka lan arang
(4)
adhem lan atis
5.2 Homonim
Homonim
inggih punika tembung setunggal ingkang seratan lan panyeratipun sami, nanging
tegesipun benten. Tuladha:
|
tembung
|
Teges 1
|
Teges 2
|
|
ngukur
|
Ngukur nganggo meteran
|
Ngukur jalaran gatel
|
|
suduken
|
Lara weteng amarga kuwaregen
|
Akon supaya nyuduk
|
|
duka
|
Ora ngerti
|
Nesu
|
|
mawa
|
nganggo
|
Geni
|
|
arep
|
gelem
|
Badhe ‘akan’
|
5.3 Homofon
Homofon
inggih punika tembung kalih utawi langkung ingkang swaranipun mirip
(pocapanipun), nanging tegesipun benten. Homofon ingkang perlu kawigatosan
inggih punika swara (fon=bunyi). Tuladha:
|
tembung
|
teges
|
|
1. anteb
|
Abot
|
|
antep
|
karep
|
|
2. kulup
|
anak
|
|
kulub
|
gudhangan
|
|
3. parab
|
Aran, jeneng
|
|
parap
|
Tapak asta, tandhatangan
|
5.4 Homograf
Homograf inggih punika
tembung kalih utawi langkung ingkang sami panyeratipun, nanging tegesipun
benten. Tuladha :
|
Tembung
|
Teges
|
|
1. Kendhang
|
Gamelan sing ditabuh nganggo
epek-epek tangan
|
|
kendhang
|
Keli, kentir
|
|
2. cemeng
|
Ireng
|
|
cemeng
|
Anak kucing
|
|
3. kendel
|
Wani
|
|
kendel
|
Leren, ngaso
|
|
4. meri
|
Anak bebek
|
|
meri
|
Ewa ‘iri’
|
5.5 Antonim
Antonim
inggih punika tembung, frasa utawi ukara ingkang gadhah teges kosokwangsulipun.
Tuladha:
- gampang lan angel
- sugih lan mlarat
- melek lan merem
- waras lan lara.
- lsp.
NGLERESAKEN INGKANG LEPAT
A
= lepat
B
= leres
1.
a. Nyuwun pirso rumiyin.
b. Nyuwun priksa rumiyin.
2.
a. Konco kula pinarcoyo dados ketua.
b.
Kanca kula pinitados dados pangarsa.
3.
a. Sampun arang-arang wonten.
b. Sampun awis-awis
wonten.
4.
a. Tumrap kita sedoyo.
b. Tumrap kula panjenengan
(panjenengan kula) sedaya.
5.
a. Lik Kardi nggadhahi 3 maesa.
b. Lik Kardi gadhah maesa
tiga.
6.
a. Ingkang dipunwastani jamu makaten….
b. Ingkang dipun wastani
jampi punika….
7.
a. Bantuwan wujud material.
b. Bantuwan wujud bandha
beya.
8.
a. Lajeng dipunparingi uyah sakedhik.
b. Lajeng dipun sukani
sarem sakedhik.
9.
a. Kula nate ngingu welut.
b. Kula nate ngingah
welut.
10. a.
Ampun dicaritaaken dhateng konco-konco.
b. Ampun dipuncariyosaken dhateng kanca-kanca.
12. a.
Pasar punika papanipun tiyang dol tinuku.
b. Peken punika papanipun tiyang sade tinumbas.
13.
a. Sampun nyoba kaping lima.
b. Sampun nyobi kaping
gangsal.
14.
a. Kula ngirimaken kagungan kula
piyambak.
b. Kula ngintunaken
gadhahan kula piyambak.
15.
a. Bab ing nginggil kala wau.
b. Bab ing nginggil punika
(kasebat).
16.
a. Pengertian ingkang sanget penting.
b. Pangretosan ingkang
wigati sanget.
17.
a. Ngulinakaken tindak-tindak ing wanci
enjang.
b. Ngulinakaken
mlampah-mlampah ing wanci enjang.
18.
a. Badhanipun adhem sanget.
b. Badhanipun asrep
sanget.
19.
a. Celak kali hawanipun boten panas.
b. Celak lepen hawanipun
boten benter.
20.
a. Asma kawula Sumadi.
b. Nama kula Sumadi.
21.
a. Penting kangge kita.
b. Wigati kangge kula
panjenengan sedaya.
22.
a. Becikipun badhan dipun gerakaken
supados sehat.
b.
Saenipun (prayoginipun) badhan dipun ebahaken supados saras.
23.
a. Asta lan samparan kula gringgingen.
b. Tangan tuwin suku kula
gringgingen.
24.
a. Wonten mriki kemawon.
b. Wonten ngriki kemawon.
25.
a. Menawi dipun keparengaken….
b. Menawi dipun parengaken…..(
Menawi kepareng, menawi kaparengaken)
26.
a. Mugia saged njumbuhaken….
b. Mugi saged
njumbuhaken….
27.
a. Mangkih kemawon..
b. Mangke kemawon.
28.
a. Supadosa saged tentrem ayem.
b. Supados saged tentrem
ayem.
29.
a. Tugas kula sampun rampung.
b. Ayahan (jejibahan) kula
sampun rampung.
30.
a. Anak kula kalih kakung estri.
b.
Anak kula kalih jaler estri.
31.
a. Srawung dhateng sesaminipun.
b. Srawung kaliyan
sesaminipun.
32.
a. Terutama tumindhak susila.
b. Utaminipun tumindhak
susila.
33.
a. Mugi-mugi pinanggihan punika sukses.
b. Mugi-mugi pepanggihan
punika kasil (murakabi, migunani).
34.
a. Sampun meluas dhateng mrika-mriki.
b. sampun sumebar (mratah)
dhateng pundi-pundi.
35.
a. Sedaya nggayuh surga.
b. Sedaya nggayuh swarga.
36.
a. Keluarga ingkang saged mandiri.
b. Kulawarga ingkang saged
mandhiri.
37.
a. Menggah bentukipun tergantung
ingkang dipun remeni.
b. Menggah wujudipun
gumantung ingkang dipun remeni.
38.
a. Kedah dipun bina terus-menerus.
b. Kedah tansah kagulawentah
(dipun budidaya).
39. a.
Tiyang pasaduluran mesthi kathah luputipun.
b.
Tiyang pasadherekan temtu kathah lepatipun.
40.
a. Dados alat tukar menukar.
b.
Dados pirantos lelintonan.
41. a.
Namung kangge sementara mawon niku.
b. Namung kangge sawatawis kemawon punika.
42. a.
Sampun cocok kaliyan rencananipun.
b. Sampun cocok kaliyan rancanganipun
(rantamanipun).
43.
a. Mangga sami dipun nikmati
sareng-sareng.
b. Mangga sami dipun
emataken sesarengan.
44.
a. Masalah ingkang saling berkaitan.
b. Bab ingkang sami dene
gegayutan.
45.
a. Punika cucal sardula.
b. Punika wacucal
(walulang) sawer.
(M.A. Sudi Yatmana, kapethik saka
Pustaka Candra).
Vokal basa
Jawi:
|
Vokal
|
Caranipun
maos
|
Dipunwastani
|
Tuladha
|
|
a
|
[O]
|
a
jejeg
|
lara
[lOrO]
|
|
|
|
|
sapa [sOpO]
|
|
|
[A]
|
a miring
|
aku [Aku]
|
|
|
|
|
ora [orA]
|
|
|
|
|
|
|
i
|
[ i ]
|
i jejeg
|
iki [iki]
|
|
|
|
|
pipi [pipi]
|
|
|
[ I ]
|
i miring
|
pitik
[pitIk]
|
|
|
|
|
arit
[ArIt]
|
|
|
|
|
|
|
u
|
[ u ]
|
u
jejeg
|
udan [udAn]
|
|
|
|
|
tuku [tuku]
|
|
|
[ U ]
|
u miring
|
duduh [dudUh]
|
|
|
|
|
abuh [AbUh]
|
|
|
|
|
|
|
e
|
[ e ]
|
e pepet
|
enem [enem]
|
|
|
|
|
lemud
[lemUd]
|
|
|
[ e ]
|
e jejeg
|
eman [emAn]
|
|
|
|
|
rene [rene]
|
|
|
[ e ]
|
e miring
|
penek [penek]
|
|
|
|
|
esem [esem]
|
|
|
|
|
|
|
o
|
[ o ]
|
o jejeg
|
omah [omAh]
|
|
|
|
|
kebo [kebo]
|
|
|
[O]
|
a jejeg
|
pawon [pAwOn]
|
|
|
|
|
dhayoh [dAyOh]
|
·
Panulisan Vokal:
1a. Yen ana swara a jejeg utawa [ O ] ing
tembung lingga diwuwuhi panambang -e utawa [ e ], swara a jejeg
mau dadi swara a miring [A] , swara a jejeg ing tembung mau kudu
ditulis nganggo aksara a.
Tuladha:
arta + -e = artane
[ArtO] [ArtAne]
bala + -e = balane
[bOlO] [bAlAne]
segara + -e = segarane
[segOrO]
[segArAne]
sisa + -e = sisane
[sisO] [sisAne]
Dadi tembung arta, bala, segara, sisa, ora kena ditulis arto, bolo,
segoro lan siso, jalaran swara a jejeg utawa [O] ing tembung
kuwi bareng diwuwuhi panambang –e, swara a jejeg malih dadi a
miring utawa [A].
1b. Yen ana swara a jejeg utawa [O] ing
tembung lingga diwuwuhi panambang –e utawa [e] swara a jejeg mau
ajeg, utawa ora malih dadi swara a miring utawa [A], swara a jejeg
ing tembung mau kudu ditulis nganggo aksara o.
Tuladha:
Growong + -e =
growonge
[grOwOng] [grOwOnge]
bolong + -e =
bolong
[bOlOng] [bOlOnge]
kopi + -e =
kopine
[kOpi] [kOpine]
oyod + -e =
oyode
[OyOd] [OyOde]
Dadi
tembung growong, bolong, kopi, oyod ora kena ditulis grawang, balang,
kapi lan ayad, sabab swara a jejeg ing tembung mau bareng
diwuwuhi panambang –e, ora malih dadi swara a miring [A].
2. Panulise i swara miring utawa [I]
Yen
ana swara i miring utawa [I] ing tembung lingga kang swarane memper e
jejeg utawa [e] lan diwuwuhi panambang –e [e], swara i mau
malih dadi swara i jejeg utawa [i], swara i miring ing tembung
mau kudu ditulis mawa aksara i.
Tuladha:
·
Cacing + -e =
cacinge
[cAcIh] [cAcihe]
·
maling + -e =
malinge
[mAlIh] [mAlihe]
·
pitik + -e = pitike
[pitIk] [pitIke]
·
wajik + -e =
wajike
[wAjIk] [wajike]
·
rawit + -e =
rawite
[rAwIt] [rawite]
Dadi
tembung cacing, maling, pitik, wajik,lan rawit ora kena ditulis caceng,
maleng, pitek, wajek, lan rawet, sabab i miring [I] ing
tembung mau bareng diwuwuhi panambang –e, swara i miring dadi
swara i jejeg [i].
3. Panulisan u swara miring utawa [U]
Yen ana
swara u miring utawa [U] ing tembung lingga sing swarane memper o
jejeg utawa [o] terus diwuwuhi panambang –e utawa [e], swara u
miring mau malih dadi swara u jejeg utawa [u], swara u miring
ing tembung mau kudu ditulis nganggo aksara u.
Tuladha:
Jagung + -e = jagunge
[jAgUh]
[jAguhe]
wedhus + -e =
wedhuse
[wedUs] [weduse]
siwur + -e = siwure
[siwUr] [siwure]
watuk + -e =
watuke
[wAtUk] [wAtuke]
weruh + -e =
weruhe
[werUh] [weruhe]
Dadi
tembung jagung, wedhus, siwur, watuk, lan weruh ora kena ditulis jagong,
wedhos, siwor, watok, lan weroh, jalaran swara u miring utawa
[U] ing tembung mau bareng diwuwuhi panambang –e, swara u miring
ing tembung kuwi malih dadi swara u jejeg utawa [u].
·
Panulisan Mandaswara
Sing kalebu swara mandaswara kayata: y, w,
lan h. Swara y, w, lan h antarane basa Indonesia lan basa
Jawa iku ora padha. Supaya cetha ing ngisor iki dijlentrehake:
1). Swara y
Ing basa Jaw, swara y kudu ditulis. Swara y sing kudu ditulis
ing basa Jawa kuwi swara y ing tembung lingga. Nanging menawa ing
tembung andhahan utawa tembung lingga diwuwuhi panambang lan metu swara y,
swara y iki ora kena ditulis.
Tuladha :
(1). Ing tembung andhahan
rabi + -a = rabia ora kena ditulis rabiya
wani + -a = wania ora kena ditulis waniya
rene + -a = renea ora kena ditulis reneya
bali + -a = balia ora kena ditulis baliya
sare + -a = sarea ora kena ditulis sareya
(2). Ing tembung lingga
|
Basa Jawa
|
Basa Indonesia
|
|
prasetiya
|
prasetia
|
|
satriya
|
satria
|
|
priya
|
pria
|
|
niyat
|
niat
|
2). Swara w
Ing basa Jawa, swara w kudu ditulis. Sing ditulis ing basa Jawa
kuwi swara w ing tembung lingga. Dudu swara w sing metu ing
tembung andhahan.
Tuladha:
(1). Ing tembung andhahan
biru + -a = birua ora kena ditulis biruwa
tuku + -a = tukua ora kena ditulis tukuwa
turu + -a = turua ora kena ditulis turuwa
rono + -a = ronoa
ora kena ditulis ronowa
ijo + -a =
ijoa ora kena ditulis ijowa
(2). Ing tembung lingga
|
Basa Jawa
|
Basa Indonesia
|
|
bruwang
|
Beruang
|
|
buwang
|
buang
|
|
dhuwit
|
duit
|
|
guwa
|
gua
|
|
tuwa
|
tua
|
3). Swara h
Ing basa
Jawa swara h ora ditulis, nanging yen basa Indonesia swara h malah
kudu ditulis. Swara h kang ora ditulis ing basa Jawa iku,
swara h ing tembung lingga kang diapit vokal loro sing beda unine. Vokal
loro sing sok ngapit swara h yaiku vokal i-a, lan vokal a-e.
Nanging menawa ana tembung lingga kang wekasane aksara h, lan tembung
iku diwuwuhi panambang, aksara h ing tembung lingga kuwi ora ilang (ora
luluh), sanadyan ing pocapan swara h kaya ilang utawa kaya ora ana.
Tuladha:
(1). Ing
tembung andhahan
duduh + -e = duduhe
ora kena ditulis dudue
weruh + -e = weruhe ora kena ditulis werue
uyah +
-e =
uyahe ora kena ditulis uyae
adoh + -e =
adohe ora kena ditulis adoe
(2). Ing
tembung lingga
|
Basa Jawa
|
Basa Indonesia
|
|
jait
|
jahit
|
|
pait
|
pahit
|
|
lair
|
lahir
|
|
jae
|
jahe
|
Apa sababe
tembung duduhe, weruhe, uyahe, lan adohe ora kena ditulis dudue,
werue, uyae, lan adoe ? Sabab tembung duduhe, weruhe, uyahe,
lan adohe kuwi saka tembung lingga duduh, weruh, uyah, lan adoh.
·
Panulisan Swara Anteb
Swara anteb b, g, lan d
sok cawuh karo swara p, k, lan t. Luwih-luwih yen aksara iku
dumunung ing buri dhewe. Cawuhe swara kuwi jalaran ora bisa
mbedakake endi sing basa Jawa lan endi sing basa Indonesia. Prayogane ing
panulisan swara anteb iki aja dicawuhake, sabab antarane basa Jawa lan basa
Indonesia beda.
Tuladha:
(1). Kitab ora
ditulis kitap
sabab ora ditulis sabap
rebab ora ditulis rebap
murub ora ditulis murup
abab ora ditulis abap
(2). Ambleg ora ditulis amblek
bedhug ora ditulis bedhuk
gudheg ora ditulis gudhek
gubug ora ditulis gubuk
(3) babad ora
ditulis babat
joged ora
ditulis joget
kesed ora
ditulis keset
ragad ora ditulis ragat
saged ora ditulis saget
Tembung kitab, sabab, rebab, murub,
abab, (1) ora bener yen ditulis kitap, sabap, rebap, murup, abap.
Tembung ambleg, bedhug, gudheg, gubug, (2) ora bener yen ditulis amblek,
bedhuk, gudhek, gubuk. Tembung babad, joged, kesed, ragad, lan saged
(3) ora bener yen ditulis babat, joget, keset, ragat, lan saget.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar